Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Biyoloji Kısmı Botanik Anabilim Kolu Lideri Prof. Dr. Hatice Demiray, endemik bitkiler ve iklim krizinin endemik bitkilere tesiri hakkında bilgi verdi.  Prof. Dr. Demiray, “Nadir ve endemik cinslerin yaşama ortamları insan etkinlikleriyle bozulursa ya da bu ortamlar modüllere bölünürse, evvel bu cinslerin dağılış alanları ve popülasyon büyüklükleri azalmakta, sonra da bu cinsler, öbür cinslere kıyasla yok oluşa yanlışsız daha süratli gitmektedir” dedi.

         Prof. Dr. Hatice Demiray, “Endemik bitkiler, dünyanın hiçbir yerinde yetişebilme ihtimali bulunmayan, sadece kendi yöresine has olan tiplerdir. Endemizmin pek çok sebebi vardır. Bunlardan birisi mutasyondur. Mutasyon; ortam koşullarının tesiriyle canlıların genlerinde meydana gelen kalıtsal değişikliklere denir. Etraf koşullarının değişikliği kromozom ve genlerde birtakım değişikliklere sebep olur. Bu durum eşeysel hücrelere geçer ve oradan da yeni oluşacak döllerde bu değişiklik kendini gösterir. Bu değişken kromozomlar oğul fertlerin genotip ve fenotipini değiştirerek ana ve babaya benzemeyen farklı döllerin oluşmasına sebep olurlar. Genetik Rekombinasyon ise Homolog Kromozomlar üzerinde bulunan Alellerin- Kromatit modülü değiştirmesi sonucunda temel hücreye nazaran farklı yeni kombinasyon yapmaları olayıdır. Bu olay Crossing-Over denen homolog kromozomların kesim değişmeleri sonucu ortaya çıkar. Bu olay esnasında kromozomların farklı kesimleri bir ortaya gelip ana babadan farklı tipler meydana getirebilirler. Doğal seleksiyon ise, doğal olarak sağlam ve kuvvetli fertlerin yaşayıp, zayıf fertlerin elimine olması demektir. Makul bölgelerde meydana gelen lokal ekolojik koşullardaki değişikliklere lakin o kurallara dayanabilen kuvvetli fertler hayatlarını sürdürebilirler. İşte doğal seleksiyon ile bu biçimde endemik çeşitler ortaya çıkabilir. Lakin bu endemik tipler jeolojik vakitlerden beri orada bulunup değişen kaidelere karşın yaşayabiliyorsa bunlar Paleo-Endemik, kaideler değiştikten sonra o yöreye gelip yerleşmiş ise bunlar Neo –Endemik bitkilerdir” dedi.

         “İzolasyon da bir endemizm sebebidir”

Herhangi bir doğal kural ile etrafı sonlandırılmış bölgelere izole edilmiş yerler dendiğini vurgulayan Prof. Dr. Demiray, “Etrafı ovalar ile çevrili yüksek dağlar, okyanuslar ortasındaki kimi adalar doğal olarak izole edilmiş bölgelere örnektirler. İşte bu üzere alanlarda yetişen birtakım bitkiler doğal kaidelerin engellenmesi ile yayılış alanlarını genişletemezler ve yaşadıkları bölge için endemik bitki olarak kalırlar. Birbirinden bir ova ile ayrılan, izole olmuş ve zıt ekolojilerin görüldüğü orta yükseklikteki yahut yüksek dağlar endemiklerce zengindirler. Bir çöl ortasından yükselen izole dağlar ve zirveler de yüksek endemizmleri ile göze çarparlar. Adalar da izole olmuş alanlar oldukları için endemik cins bakımından zengindirler. Endemiklerin yüzde 21,5’i kireçli kayalar üzerinde bulunmaktadır. Yüzde 5’i volkanik, yüzde 4,75’i de metamorfik kayalar üzerinde bulunur. Kalan kısmın ise kayaya bağlı bir seçiciliği yoktur. Kireçli kayalar üzerinde daha fazla endemiğin bulunuşu, endemiklerin fazla olduğu bölgelerde bu tip kayaların yaygın olmasından kaynaklanmaktadır” dedi.

“İnsan tesiri endemik tipleri riske atıyor”

İklim krizinin endemik bitkilere tesirlerine değinen Prof. Dr. Demiray “İklim değişikliği günümüzün en kıymetli çevresel sıkıntılarının başında gelmektedir. Sera gazları, su buharı, karbon dioksit, metan, azot dioksit, hidrofloro karbon ve ozon atmosferde radyasyona neden olarak yeryüzü yüzeyinin ısınmasına yol açmaktadır. İnsanoğlunun faaliyetleri direk olarak ekolojiyi etkileyerek global iklim değişikliğinin artmasına neden olmaktadır. Ender ve endemik tiplerin birçok; küçük ya da tek bir coğrafik bölgede yetişmek, sırf bir yahut birkaç popülasyona sahip olmak, popülasyonların küçük olması ve çok az genetik çeşitlilik göstermesi, beşerler tarafından çok ölçüde avlanılması ya da hasat edilmesi, popülasyonun gitgide azalan bir eğilim göstermesi, üreme potansiyelinin düşük olması, özelleşmiş ekolojik nişlere muhtaçlık duymaları, kararlı, durağan ve değişime hassas bir etrafta yetişmeleri üzere özellikler endemik bitkilerin yok oluş olayına karşı bilhassa hassas olunmasına yol açar. Ender ve endemik cinslerin yaşama ortamları insan etkinlikleriyle bozulursa ya da bu ortamlar modüllere bölünürse, evvel bu tiplerin dağılış alanları ve popülasyon büyüklükleri azalmakta, sonra da bu çeşitler, öteki çeşitlere kıyasla yok oluşa hakikat daha süratli gitmektedir. Bu durum, endemik tiplerin genetik kaynaklarının korunması çalışmalarında öncelikle ele alınmalı ve dikkatlice izlenip yönetilmelidir” diyerek ikazda bulundu.

Sıcaklık artışının da endemik bitkileri olumsuz etkilediğini lisana getiren  Prof. Dr. Demiray “Artan sıcaklık bilhassa pas funguslarının spor çimlenmesini artırır. Birebir formda kimi yaprak lekesi hastalıklarının artışına neden olduğu rapor edilmiştir. Tahılların pas hastalıklarına hassasiyetleri, sıcaklığa bağlı olarak artar. Sıcaklık, birtakım bakteriyel hastalıkların yerleşimi için hayati rol oynar. Sıcaklığa bağlı olan hastalıkların görülmediği yerlerde bakteriyel enfeksiyonların başladığı görülebilir. Sıcaklık artışıyla, ekstrem yağış ve daha da artan atmosferik nem konsantrasyon kelam konusu olmaktadır. Bu durum bitkilerin daha tertipli ve güçlü gelişmesine neden olsa da uzun periyodlar dayanıklık ve kök hastalıkları başta olmak üzere öbür yaprak hastalıklarının artışına neden olur. Yüksek nem birçok yaprak hastalığının ve toprak kökenli fungal patojenlerin gelişimi için uygun şart oluşturur. Bir de hastalık yapan endemik böcekler tornado üzere ekstrem hava şartlarıyla dünyanın öteki yörelerine dağılıp orada da hastalık oluşturuyor” dedi.

Kaynak: (BYZHA) Beyaz Haber Ajansı